برج کبوترخانه ورزنه
برج کبوتر خانه ورزنه متعلق به دوره صفویه است که در نزدیکی پارک ساحلی و در مجاورت خیابان شیخ بهایی ورزنه واقع شده است، با محیط 58 متر، شعاع 9 متر و ارتفاعی بیش از 20 متر که مرمت شده است و آماده بازدید علاقه مندان است، نمای لانه های کبوتر که شبیه به کندوی زنبور است زیبایی وصف ناپذیری به آن بخشیده است، در حال حاضر این کبوتر خانه به بخش خصوصی واگذار شده است و برای بازدید باید بلیط تهیه شود.
در گوشه و كنار استان اصفهان برجها و كبوتر خانه‌هایی مخروطي شكل ديده مي‌شود و افراد بي اطلاع را در مورد استفاده آنها به اشتباه می افتند، غالب افراد بر اين باورند كه اين برج ها از دژهاي قديمي و مستحكم شهر بوده اما به كنجكاوی و پرسش در مي يابند كه اين برجها متعلق به كبوتران است و كبوتر خانه يا كفتر خانه نام دارد و قدمت بعضي از آنها به 3 قرن مي رسد كه در طول اين مدت عوامل فرسايشی و گاهي بي توجهي مردم بيشتر آنها را ويران يا نيمه ويران ساخته است.
شاردن جهانگرد معروف، در زمان خود تعداد اين كبوتر خانه‌ها را 3000 برج مي‌داند
در ورزنه نيز تعداد زيادي كبوتر خانه وجود داشت كه فعلاً تعداد آنها انگشت شمار است و استفاده‌اي از آنها نمی شود. در ورزنه از اين كبوتر خانه‌ها و برجهاي بالاي آن چندين استفاده مي‌شد. از آنجايي كه اين كبوتر خانه‌ها بيشتر در مزارع واقع شده است، مي‌توان به اين نكته پي برد كه در گذشته از فضله كبوتر به عنوان كود استفاده مي‌كردند. بدين منظور ساختمان دروني كبوتر خانه‌ها را شبيه كندوي زنبور عسل درست مي‌كردند تا كبوتران در آنجا زندگي كنند و غذاي خود را از مزارع اطراف تأمين كنند و از طرف ديگر كشاورزان نيز هر چند وقت يكبار فضولات آنها را جمع آوري مي‌كردند. يكي ديگر از موارد استفاده برجها و كبوتر خانه‌ها وقتي بود كه امنيت وجود نداشت و دزدان و راهزنان به روستاها و مزارع دستبرد مي‌زدند و محصولات كشاورزان را غارت مي‌كردند و در چنين مواقعي عده‌اي از روستائيان در داخل برجها به نگهباني از مزارع خود و اطرافيان مشغول مي‌شدند.
شاردن جهانگرد مي گويد:
“در حوالي اصفهان 3000 كبوتر خانه مي شماردند و تمامي اينها چنانكه ديده ام بيشتر براي تحصيل كود ساخته شده است نه براي پرورش و تغذيه كبوتران. ايرانيان فضله پرندگان را چلغوز مي نامند كه به معني محرك قوي مي باشد.”
در هنگام مسافرت شاردن به ايران در حدود 3000 كبوتر خانه در خارج شهر اصفهان بوده است كه در بعضي از آنها چهارده هزار كبوتر لانه كرده بوده اند. در سفرنامه شاردن دور نمايي از شهر هاي اصفهان و قمشه (شهررضا) نيز با كبوتر خانه هاي متعدد آن وجود دارد كه در سفر نامه تاورينه نيز مناظري از اصفهان دوران صفوي وجود داردكه در يكي از آنها پنج برج مرتفع كبوتران ديده مي شود.
مادام ديولافوا در زمان ناصر الدين شاه مي نويسد:
دو طريقه ديگري هم براي فراهم كردن كود هست مالكين تطراف اصفهان در دهكده ها برجهاي بزرگ و متعدي براي كبوتران صرايي ساخته اند، كبوتر به قدري در اصفهان زياد است كه شخص تازه وارد تصور مي كند كه تمامي اهالي از گوشت تغذيه مي كنند ولي اينطور نيست، اين پرندهدعوت شده كه اجتماعي تشكيل دهد و بيشتر در برج بماند و فضولاتي در آن بريزد و فضله كبوتر چون با خاك خرابه ها مخلوط شود براي پرورش خربزه و هندوانه معروف اصفهان كود بسيار مهم است، اما بايد دانست كه بهترين خربزه هاي اصفهان با كود بدست نمي آيد، مطلوبترين آنها در بيابانه و شوره زارها بعمل مي آيد و مرغوبي و عطر آنها مربوط به زمين است نه به فضله كبوتر.
در كتاب مسعوديه آمده است:
“برجای زيادی كه كبوترخان باشند در اصفهان معمول است مي سازند و اين كبوتر خانها به شكل مخروطي است برج هستند و هزار تومان قيمت آن است و خريد و فروش مي شود از صد توماني الي سيصد توماني اجاره آن است در حقيقت يك مستقلی است براي دلق كبوتر كه به زراعت مي دهند، اين برجها مي سازند و در تمام خاك اصفهان است صياد رفته زير اين برجهاي كبوتر مي ايستد و با دور كردن، آنها را با تفنگ مي زند اما كار هركس نيست خيلي مشكل است. كتابي هم در علم كبوتر حبيب اله خان موسوي اصفهان نوشته و اين كتاب در ترتيب كبوتر و انواع و اقسام آن است،نوع كبوتر ها را 70 نوع نام برده است.”
ريچاردز انگليسی: در سفر نامه خود علاوه بر مطالب الب و گوناگون خصوصيات كبوتر خانه ها را تشريح كرده و نحو استفاده از آنها را بدين صورت بيان نموده است:
“يكي از برجسته ترين و شگفت انگيزترين چيزها در حول و حوش اصفهان برجهاي گرد و بلندی است كه قسمت فوقاني آن داراي طرحهاي زيبا و دل انگيزي مي باشد. اينها شبيه برجهاي گرد قصور قرون وسطي در انگلستان است.با اين تفوت كه در بالاي آنها اغلب دو يا سه برج يا مناره مشابه ديده مي شود كه به ترتيب هر يك از ديگري كوچكتر مي گردد و تا آنجا كه اندازه ي مرتفع ترين آنها به 60 تا 70 پا مي رسد.
اين كبوتر خانه براي نگهداری كبوتران به منظور استفاده از كود حيواني ساخته شده است، برجها اكنون مورد استفاده نيست و ويران شده ولي در عين حال ارزش اين را دارد كه از لحاظ معماري مورد ملاحظه و معاينه واقع شود و برخي از آنها طوري ويران شده كه قسمتي از تمام ساختمان برج را مي توان مشاهده كرد و دانست كه معماران تا چه اندازه براي صرفه جويي در زمين استادي و مهرت به خرج داده اند، در مركز ساختمان دو ديوار يك ديگر را به شكل زاويه ي قائمه قطع كرده و يك صليب تشكيل داده اند هر دو ديوار مزبور و همچنين قسمت داخلي ديوارهاي خارجي داراي حجره است، از هر اينچ (2.539سانتيمتر) استفاده شده به طوريكه اين قسمت از برج عينا شبيه سطح كندوي عسل است. درب اين برج كه نيمه ي ارتفاع آن واقع شده فقط سالي يك بار باز مي شده وآن هم براي خارج كردن فضولات بوده است. در غير اين مواقع آن را مانند خود برج با آجر پوشانده و روي آن پوشانده مي ماليدند، طرز آجر كاري پيش آمدگي لبه ي بام و مناره ها كه سالم مانده است خيلي مزين و در ساختن آنها مفيد بودن را مورد توجه قرار نداده اند. بعضي از آجر ها را مانند رديف داندان و برخي ديگر را طوري ترتيب داده اند كه مثلثي شكل درآمد است. دريچه هاي كه در بالا به عنوان مدخل تعبيه شده همچنين محل خروج كبوترها شبيه طرح شطرنجي است.”
در منطقه ي رويدشت بيشترين كبوتر خانه موجود كه تعدادی از آنها به كلی مخروبه و تعدادی نيمه ويران است در روستاي اژيه ديده مي شود و متاسفانه از تمام كبوتر خانه های شهر ورزنه تنها يك كبوتر خانه باقی مانده است.
غذاهای محلی