“شاخ کنار” آخرین سازه سنگی در مسیر زنده‌رود

بند شاخ کنار آخرین سازه سنگ و ساروجی در مسیر رودخانه تمدن‌ساز زاینده‌رود است که فاصله زیادی با دلتای ورودی تالاب بین‌المللی گاوخونی ندارد و بر اساس گفته مردمان ورزنه حدود صد سال قبل در راستای جمع‌آوری آب و زهاب‌ها ساخته شد و کشاورزان نیز با حفر دو مادی در نزدیکی این بند مزارع “شاخ‌کنار” و “شاخ‌میان” در دو طرف رودخانه را آبیاری می‌کردند.

در قسمت‌های بسیار حاصلخیز در اطراف تالاب روزگاری پنبه مرغوب کشت می‌شد، قلعه، منازل و شکارگاهی وجود داشت اما با آبگیری سد زاینده‌رود در اواخر دهه 1340 و کاهش حق‌آبه تالاب، نخست زمین‌های “شاخ میان” و “شاخ کنار” خشکید و سپس در سال‌های گذشته با بروز خشکسالی، نابودی گاوخونی رقم خورد.

روستاهای متروک “شاخ‌کنار” و “شاخ‌میان”

بند شاخ‌کنار بیش از 90 سال قبل توسط مردم ورزنه با سنگ‌های کوه سیاه و ساروج برای جمع‌آوری آب و هرز آب‌های روان احداث و سپس دو مادی از کنار زاینده‌رود به سمت مزارع شاخ میان و شاخ کنار، حفر شد.
در مزارع شاخ‌کنار قلعه‌ای وجود داشت که فقط مردان در آن سکونت داشتند و خانواده‌هایشان در ورزنه بودند و پس از چند ماه برای دیدن اهل و عیال به شهر باز می‌گشتند.

هندوانه، گندم، پنبه از کشت‌های عمده و هر ساله اطراف زمین‌های تالاب گاوخونی بود و البته در مزارع شاخ‌میان و شاخ‌کنار از “گاو چاه” (یعنی استفاده از نیروی گاو برای آب کشیدن) و هدایت آن به زمین‌ها استفاده می‌شد.

مردم دام زیادی در اطراف علفزارهای وسیع حاشیه گاوخونی پرورش می‌دادند به طوری که در مواقعی از سال گاوها را در اطراف تالاب به حال خود رها می کردند. گرگ، کفتار و گراز هم زیاد در اطراف تالاب دیده می‌شد و تماشای زندگی و پرواز لک‌لک و مرغابی‌ها برای مردم این مناطق بسیار لذت‌بخش بود.

کشتزارهای گاوخونی، حاصلخیزترین مزارع شرق

احتمالاً بند شاخ کنار در زمان‌های قبل هم وجود داشته اما به مرور زمان تخریب شده است، هر صحرای زراعی با هر هکتار زمین که باشد شش دانگ یا 72 “حَبّه” است اما اراضی زراعی اطراف گاوخونی هفت دانگ و “84 حَبِّه” حساب شده است.

واژه “شاخ” به دلیل جدا شدن دو مادی از رودخانه و هدایت آن به سمت زمین‌های آن دو منطقه بیان شده است، طول تقریبی مادی‌ها نیز به 7 کیلومتر می‌رسید که البته سال‌هاست دهانه ورودی آن از سمت زنده رود مسدود و خشک شده اما صحرای شاخ کنار سمت شمال و شاخ میان سمت جنوب رودخانه و کل وسعت زمین‌های زراعی هر دو مزرعه حدود 2800 هکتار است.

زمین‌های قابل کشت اطراف گاوخونی خاک حاصلخیزتری به نسبت مزارع ورزنه و بخش بن‌رود دارد چرا که به دلیل هم‌جواری با تالاب آب سطحی زیادی داشته و انتهای آبرفت‌ روخانه واقع شده است، کشاورزان نیز با حفر مادی‌های بزرگ، جوی‌های آب، چاه‌های سطحی و …آب مورد نیاز زراعت را تأمین می‌کردند.

یک دلیل نام‌گذاری شاخ میان قرار داشتن آن منطقه بین رودخانه و تپه‌های ماسه‌ای است و علت دیگر هم واقع بودن بین جنگل بوته گز و نیزارها ذکر شده است.

محدوده زمین‌های مزارع شاخ کنار را از بند یاد شده تا حد “خَمِ چَمِه چِه “، “گولی‌های گود” و ” کوه‌سیاه” می باشد و خاندان‌های کوهستانی، نائینی، میرمیران و … مالکان شاخ میان و شاخ کنار بودند.

منبع : برداشت از مصاحبه آقای جابر